Zoo mer ne Bokeler boerderiej in n oorlog / deur Gerrit Lansink

‘Zomaar een Boekelose boerderij in de oorlog’ in Jaarboek Twente 2020 is op verzeuk van de redaktie ok noar t Twents vertaald. Biejgoande versie in t Bokeler plat is maakt duur Gerrit Klaassen en Gerrit Lansink, met hölp van t Dialexicon Twents.

Zoo mer ne Bokeler boerderiej in n oorlog

Samuël is der nooit Sam wordn. Mag wean dat e doarvuur nich lang genog op dat boerderiejke in Bokel west hef. Zes, op zien heugst acht wekke, doo mos hee a wier duur noar ne nieje onderduukstie, eargns in Dreante, zo meann e.

Anna Blaman schod n kroam op
Hoo kort Samuël ok in Twente onderdokn zat, tot noa t joar tweedoeznd zint der spuurs van em te veendn. Zo stun der biej t oet de tied komn van Jo, de dochter van boer Jan en ziene vrouw Dina, in 2005 nog aait ’Vrouw en vriend’ van Anna Blaman in t Tomado booknrekske. Dat book har zee kreegn van Samuël, den net as de schriefster oet Rotterdam ofkumstig was. “Jij lijkt wel wat op haar,” de net als Blaman brilnde boerndochter har der beheurlik van kluurd, ze was zik nich wis of Samuël t as kompelmeant meann. Ok woar dat book oaver gung kwam Jo van op t rabat: Anna Blaman schreef a net zoo ampart as Bert Schierbeek, de zön van de boavnmeester van de school in Bokel. Bert har nog biej eer in de klas zetn. Nee, Jo had dan toch meer op met Guido Gezelle, den duur Samuël dan wier vort wördn zat as ’braaf en boers’. Zee kon nich begriepn wat doar noe zo slim an was.

Tusken de hoondnbutte?
Twee dage noa eur geboorte was Jo in oktober 1916 met eur oalders noar de neagelnieje boerderiej hen trokn. Zee was n moetje, eur oalders warn op stel en sproonk trouwd en Harm, Jan zien va, har gromnd de knip trokn vuur t bouwn van t nieje hoes. Zien portret woarop e oe ankik as nen strabaantn hel-en-verdoemnis-leste-oordeel-domineer, as bliek van daank van de pasgetrouwdn, heank tot op n dag van vandage in de grote kamer van de stie.
t Tweelingzuske van Jo stöarf voort noa de geboorte. Nooit nich is kloar wordn woar dat wich is begreavn. Ligt eur butkes eargns tusken de hoondngeraamtn op t earf? t Zal nooit nummer zegd wean, mer n dood van dat ene keend kwam lichtewal zo slecht nich oet. Doar in Bokel was um en noabiej t mildn van n Eerstn Weerldoorlog etn naar beteun. “Ik wet nich of t wichtke t wa red har as t dootieds gen eerste-weks-kieskesmelk van de noabers kreagn had,” gaf Jan too, den biej de veetelling van 1919 met een kort doarvuur ankocht scharmeenklig koobeeske in de liest stun. Jo’s breurke Harm (noar wel zölt ze den joa verneumd hebn?) kwam in 1923 in n weegke met better spreistroo terecht.

Wat nen daalstörtndn Halifax te doon gaf
In n eenn weerldoorlog bouwd, in den doarop t hele spul van de been. t Har met de boerderiej op n 29stn september 1943 ’s oavnds tieegn tien uur zoo mer wean könd, a’j wett dat nen duur de Pruuskn zwoar anschotn Canadese vleegmasjien op nog gen viefteen meter liek oaver de stie hen roazn. Dee Halifax DK 259 WL-L, een oet ne lochtvloot van 352 geällieerde vleegmasjienn op Bochum op-an, zal met braandnde fosforbomn en al zon kilometer wiederop hard daalkomn. Twee inzittendn oaverleaft t nich, veer wordt der vastnomn. Allenig n Amerikaansn piloot Jackson Temple Cary kriegt de Duutsers nich te pakn.
Samuël, den net in dizze tied in de boerderiej zit, haalt biej wieze van sprekn de schoolders op vuur t oongeluk met den Halifax. Hee hef t bombardeern van Rotterdam van kortbiej metmaakt, doarbiej vergelekn stelt dit niks vuur. Hoo aans is dat biej Jo. Zee is noa dizn oavnd eer wiedere leavn onmeundig bang vuur alns woarbiej lech en zwoar kabaal te hope goat. An veurweark is vuur eer op slag gen wille meer te beleavn. En as, um mer es wat te neumn, meer as dertig joar later weerkeerl Ton ten Hove van Radio Oost ok mer döt van ‘mogelijk een klap onweer’, dan möt sieto n antennestekker oet de tilleviesie, umdat n bliksem der op loert um op t rasterweark boavn op t dak van de boerderiej in te sloan. Zee hef der zölfs n stukske familiesproak met in t leavn roopn: “Doo t onweer voort oet de tilleviesie!” Breur Harm den in n oorlog biej n nachtonweer voorts van eer t berre oet zol mötn, maakn zik alns aans as gezeen met zien resselveerd nee zegn: “In t ber is der nog nooit ene duur n bliksem doodkömn.”

Aait wier den oorlog
In Jo’s weerld hebt n oorlog en de bangighead doarvuur feitlik aait opspeuld. Zo maakn zee zik der in 1956 naar oaver dat de Russiese tenks wal es kats duur konn reateln van bezet Boedapest op Bokel op-an. En op t heetst van n Kooldn Oorlog, biej de Cuba-krisis in 1962, wör der nich min haamsterd. Natuurlik gung Jo doarvuur nich noar een van de Bokeler weenkels. Doar zol mer proat van komn. Biej ne supermarkt an de Akkerstroat in Eanske wör fietstasnvöl inslaagn. Wa zon dertig joar later, zo roond t daalgoan van de Berliener Muur, gaf ne volle kastnla half-angeroeste blikn met geels nich meer te proemn, motterige poederkoffie nog getugenis van dee slepzoch. De tig stukn Sunlight zeep hadn in de tuskentied, in schilfers sneedn, n nuttig eande voondn in de waskemasjien.

Dreekaantign onderduukstie
As Samuël oonderdokn zit, is dat op de hiel boavn de leenker vuurkamer van de boerderiej. Um doar te komn mö’j achter op de del met ne losse ledder duur de losstoande hielduur noar boavn, dan oaver t heugere mildnstuk van n heuizolder noar vuurtn en doar dan wier noar daaltn. De dreekaantige ruumte voorts onder de pann is an de ziedkaant met n paar meter heui ofschearmd.
As t heelmoal nich aans kan, kö’j der duur n luukske noar de sloapkamer der liek oonder. Dit luukske dat der aait a was en der tot op vandaag n dag an too nog is, wör t meest broekt biej t optakeln van karbieskes met etn en t daalloatn van köpkes, teelders en volle pispötte. Noe hoovn dat leste biej Samuël nich zo vaak, doo hee ’s morns vrog en ’s oavnds op n meestn noar daaltn was.
Zo trok hee geregeld wied vuur t opkomn van de zun der met Harm op oet um vuegel en weeld te zeen te kriegn. En ’s oavnds konn ze naar bliej wordn as ze keark- en bosoeln of n sproonk reen vuurbiej zagn komn. Juust ok stadsjong Samuël, den net as Harm twintig was, har naar völ wil an dizze uurn in de natuur. Doar was gen twiefeln an dat hee noatieds in ziene onderduukstie dreumnd hef zitn te leazn in n duur Harm tot slietns too duurbladerndn eerstn drok oet 1937 van Zien Is Kennen, zakdetermineerboek van alle in Nederland voorkomende vogels. In t beukske van n latern viefdn drok (1953) kom iej op hoast wal alle bladziedn in blauw geschreavn anvulsels tieegn. Biej nommer 261 leert wiej van Harm dat n lokroop van n fitis zik anheurn löat as ’süied süied’.

Dina’s hellige bujn
Biej t schaakn deedn Samuël en Harm nich völ vuur mekaar onder. Doo Harm, den n niejerwets tukschaakspel har, vuur t eerste moal n partiejke vuurslöag, vreug Samuël met den Rotterdamsn inslag woar nich alman bliej van wör: “Kun jij al rokeren?”
Noa hee in nog gen 30 zetn har verloorn, wus e wa better. De wekn doarop hebt beare jongs boavn op de hiel en daal op de del heel wat pötkes spöld en met mekaar der-oet-en-der-noa stellingn oetzoch.
Dee hoalding van Samuël, van dat zoo oet de heugte, doar mos e ok nich met ankomn biej Ems, n jöds wich dat der nich jöds oetzag. Vuur eer was Samuël nen snoeverd en zee was ok nich te beroerd um em dat liek vuur n snoetn ok te zegn. Ems, dee vuur eur familie in Eanske geregeld melk en eier haaln kwam, kreeg zölf van Dina n moal n schoer duur de bene. t Wich – dat vanzölfs genne jödnsteerne dreug – har twee Pruuske soldoatn, dee an de duur um wat te dreenkn warn komn vroagn, op bazige wieze wierumsteurd. “En ze hadden nog wel flink aan mij kunnen verdienen,” kreain ze t lachnd oet. Dina, zo hellig as nen spinnekop, vreug in t platste plat of zee t wich biej dee soldoatn an mos gievn. Ems verston nog gen woord plat, mer Dina’s bosschop was tot in t leste letterke helder oaverkomn.
Kort doarvuur har ok Jan t biej Dina liedn mötn. Hee har nen nacht oppasweark doan. “In de Bleek,” har e de vrouw wiesmaakt. A rap heurn zee dat e den nacht heelmoals nich in de Bokeler Stoomblekeriej was wes, mer dat t um t bewaakn van de spoorbaan gung, weark vuur n Duutsn bezetter. Met dat Dina was oetroasd kon Jan voort op pad um t verdeende geeld wierum te brengn. Ok hier hoovn iej nich te vroagn wee in hoes de bokse an had …

Vlekntestn
Samuël har a dik n joar psychologie studeerd en hee leup vort met n Zwitsersn psychiater Hermann Rorschach, den keerl van de inktvlektestn. Rorschach broekn nich zoo mer vlekn, nee, t warn sekuur duur em zölf maakte leenks-rechts gespeegelde teeknings in zwart-wit en deels in kluur. Dee spegeling was noar zien deunkn neudig um t vuur leenks- en rechtshaandigen liek te loatn wean. Hermann Göring, n stichter van de Gestapo en baas biej de Luftwaffe, is ene van de nazi-leu dee ze noa n oorlog ne Rorschach-test hebt loatn doon. Dat was kort vuur de Neurnberger procesn. In pleatke twee van de rieg zag hee twee daansnde leu.
Vuur een van de wetnschoppers kon dit n teekn wean van ne bipolaire stoornis. En doar Göring de roo dinge as heudkes zag, wör em toodach dat hee völ ophad met stoat en staand. n Amerikaansn legerpsychiater Douglas Kelley, den in Neurnberg t meest te maakn har met Göring, zag t aans en döt van “… iemand met karaktertrekken zó gewoon, dat mannen die op hem lijken gemakkelijk om ons heen te vinden zijn.” Dit slöt an op hoo Hannah Arendt oorlogsmisdoadiger Adolf Eichmann zag: “Een beangstigend gemiddeld persoon.”
t Is de vroag of Samuël in Bokel met ziene Rorschach-testn genog van de leu te heurn hef kreegn um der wat oet te haaln könn. De boernleu stunn noe eenmoal nich te springn um met eur gedachtn op n blootn te komn biej nen westerling met n rap moondweark dee eur binnste wal es eavn noar boetn zol keern. t Zol naar sneu west hebn as Harm vuur zien besloet um techniek studeern te goan wat op Rorschach oet har doan. Dee studie hef em hoast n joar lang an frustroasies brach. Zwart-wit pleatkes van lokomotiefgrote Heemaf masjienn op de binnkaant van de duurkes van ne mahoniehooltn kast griept meer as dertig joar later wierum noar dootieds.

Geweern tieegn n nienduur
In en um de boerderiej zint gen oorlogsdooin valn, mer vlak vuur n eand van WO II heft t der eavn um spand. Op Goodn Vriejdag zatn der an de toafel op de del dree jongens oet Amstelveen, kennisn van de noabers, sokkeri-j (dee vuur koffie duur mos goan) te dreenkn. Op slag kwam Harm oet het vuurhoes anvleegn: “Der komt Mofn an!” De jongns van um en noabiej de zeuvnteen kondn zo rap nich meer noar boavntn hen en verscheuln zik in t hok met melkgerei en veevoor achter op de del. In alle drökte namn ze de koffiekomn nog wal met.
t Zachte getik op de duur was a n teekn dat t hier nich um soldoatn gung dee vuur Hitler n oorlog nog zoln goan winn. Dree jongns van viefteen, zesteen joar vreugn in t plat um wat dreenkn en luk te etn. Zee kwamn oet n boerndoarp kort biej Mepn vort, nich zo wied van oaver de greans. In eur völs te grote uniformn zagn zee der oet um metlied met te kriegn. Um an te geavn dat ze gen kwoads in t zin hadn, zatn ze eure geweern achter op de del tieegn n niendeur an. Op straffe van n koggel warn ze dwungn t leger in te goan. Noe warn ze naar bang dat de Rusn eur doarp en de boerderiejn van eur oalders plat zoln braandn. Zon halfuurke later gungn ze oet en te noa daanknd wier hen. Een van de Amstelveense jongns har zik in t hok achter op de del al opricht um rap de geweern biej n nienduur te pakn en de dree Duutse jongs dood te scheetn. De aandere twee hadn em tieegnhooldn.

Eks
Twee dage later, tieegn negen uur ’s morns, op Eerstn Poaskedag, n dag van de Opstanding, stun der heel aander volk vuur de duur. Nen Engelsn soldoat vreug um ’eks’. En schoonwal hee zienn wiesvinger in ovaaln duur de loch dreaidn, snapn Dina der niks van. Harm, den luk Engels kon, kwam anloopn en vröag: “From the chicken?” 
t Umtoeske van n stuk of twintig eier vuur n stukske sjokolaa kon wal es t beste west hebn oet t leavn van de boerderiejleu. Noatieds hebt zee zich geregeld ofvrog of dizn soldoat den dag t leavn wa hoaldn hef. De eerste bevriejders van Bokel, dee van Beckum oet oaver de weg langs de boerderiej veurdn, kwamn later den dag naamntlik terecht in zwoare gevechtn biej de Lönkerbruw in Eanske, woar verscheedn Engelsn biej um bint komn. Hadn der wat van eer nog eerst van dee eier getn? t Is ne vroag dee t idiote van t verschiensel oorlog met joa benikt.

Hoo is t de leu van de boerderiej wieders vergoan?
Samuël wör op nen oavnd van t een op t aander ophaald. Tied vuur n fatsoenlik ofscheid was der nich. Der is nooit meer wat van em vernomn, wat de duusterste gedachtn döa opkomn. In Bokel wusn ze zienn achternaam nich ees …
Jan en Dina gungn duur met eur huwlik in gewoapnde vrea, tot ut bittere eand, woarnoa zee em zon twaalf joar oaverleafd hef.
Jo kreup geregeld vort in dagdreumn en volbrach, sloalomnd tusken eur angstn duur, grote dinge en kwam in de wiedste wiedtes, woarbiej zee eur leavn laank nog genn nacht in n ber boetn de boerderiej sloapn hef (de twee nachtn noa eur geboorte nich metrekkend).
Harm probeern ziene nare onderveendingn met de techniek vort te poetsn met n joarnlaank oavontuur in t desoloate Duutsland, woar hee benaamd tolknweark döa vuur Amerikaanse legeronderdeeln in Wuppertal en Dortmund. n Joar of veer later zol e zik veilig verstopn in n duurgoans kabbelnd ambtenaarnbestoan.
En heelmoal an t lest, de boerderiej. Dee steet nog aait op dezölfde stie, hoast gen spier aans as dootieds. ’s Oavnds zöt e zik duur de lechtnde achterraamn speegeld in n viever n paar honderd trad wiederop. As n zacht bloazn van de weend n paar deankstreepkes in t water zeait, drif de vroag vuurbiej of WO III ok het Armageddon van de stie zal wean.

t Mag wean dat dit verhaal stutt wordt duur völ woargebuurds en bestoande personazies (noe almoal oet de tied), nichterum wil n schriever zegd hebn dat t hier nich eankeld um feitn geet.